Thuyết Âm Dương Ngũ Hành là một trong những học thuyết quan trọng nhất trong nền văn minh Trung Hoa. Nhà sử học Phạm Văn Lan từng khẳng định: “Thuyết Âm Dương Ngũ Hành là học thuyết quan trọng hàng đầu của Trung Quốc”. Còn Tề Tư Hòa cũng nhấn mạnh: “Tư tưởng học thuật của nước ta chịu ảnh hưởng sâu sắc nhất từ thuyết Ngũ Hành… (Ngũ Hành) chính là trung tâm của tư tưởng học thuật truyền thống Trung Quốc”.
Nhưng liệu quan niệm Ngũ Hành mà chúng ta biết ngày nay – bao gồm năm yếu tố Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ – có phản ánh chính xác nguyên bản của học thuyết này? Hay bản chất thực sự của Ngũ Hành đã bị biến đổi theo dòng lịch sử?
Nguồn Gốc Lịch Sử của Thuyết Ngũ Hành
Trong giới nghiên cứu văn học và triết học, Ngũ Hành từ lâu đã là một chủ đề thu hút sự quan tâm. Tuy nhiên, nguồn gốc thực sự của học thuyết này vẫn còn nhiều bí ẩn. Nhà nghiên cứu Trần Vinh Kiệt từng nhận định:
“Khái niệm Âm Dương và Ngũ Hành có lịch sử rất lâu đời, hơn nữa nguồn gốc của chúng có thể khác nhau, nhưng lịch sử cụ thể vẫn còn rất mơ hồ.”
Một bước ngoặt lớn trong việc nghiên cứu Ngũ Hành diễn ra vào những năm 1980, khi giới thiên văn học phát hiện ra rằng Ngũ Hành ban đầu không phải là năm yếu tố vật chất Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ, mà thực chất là năm thời kỳ vận hành của thiên thể. Những nghiên cứu này xuất phát từ việc khám phá lịch mười tháng của dân tộc Di và được ghi chép trong các công trình như:
- Lịch sử Thiên văn học của dân tộc Di
- Lịch mặt trời mười tháng của dân tộc Di trong nền văn minh Trung Quốc
- Khám phá mới về nguồn gốc văn minh Trung Hoa (Trần Cửu Kim, Lư Ương, Lưu Diêu Hán)
Những phát hiện này chỉ ra rằng, Ngũ Hành thực chất là một hệ thống thiên văn lịch pháp, phản ánh sự vận động của thiên thể và thời tiết, chứ không chỉ đơn thuần là các yếu tố vật chất.
Ngũ Hành – Sự Hiểu Lầm Về “Yếu Tố”
Trong giới nghiên cứu phương Tây, Ngũ Hành thường được dịch là Five Elements (Năm yếu tố), dựa trên định nghĩa trong Bạch Hổ Thông:
“Ngũ Hành là gì? Đó là Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ.”
Tuy nhiên, Joseph Needham – nhà nghiên cứu hàng đầu về khoa học và công nghệ Trung Quốc – đã chỉ ra rằng:
“Từ ‘element’ (yếu tố) không thể diễn đạt đầy đủ ý nghĩa của chữ ‘Hành’ (行)… Ngay từ đầu, bản thân chữ ‘Hành’ đã mang hàm ý vận động.”
Một số học giả khác, như Phùng Hữu Lan, đã đề xuất các cách dịch chính xác hơn, như Five Activities (Năm hoạt động) hoặc Five Agents (Năm tác nhân), để phản ánh rõ hơn bản chất động của “Hành” trong Ngũ Hành.
Theo nghiên cứu của Vương Quý Dân (1982) về văn tự giáp cốt, chữ “Hành” có ba ý nghĩa chính:
- Tên người
- Hành động di chuyển
- Đội hình quân đội
Những bằng chứng này cho thấy, trong văn khắc xương, chữ “Hành” thường xuất hiện trong các câu bói toán liên quan đến hành quân, điều binh, sắp xếp đội hình. Điều đó có nghĩa là, ban đầu, “Hành” không chỉ đường sá hay đi lại, mà là sự vận động có tổ chức, có quy luật – giống như sự vận hành của các thiên thể.
Ngũ Hành – Một Khái Niệm Thiên Văn, Không Phải Vật Chất
Ban đầu, Ngũ Hành không phải là một học thuyết về vật chất, mà là một hệ thống thiên văn và lịch pháp. Cụ thể:
- “Hành” có nghĩa là sự vận động của thiên thể
- “Ngũ” tượng trưng cho năm giai đoạn thời gian trong chu kỳ thiên văn
Ví dụ, trong Đại Đới Lễ có ghi:
“Thánh nhân cẩn thận giữ số của mặt trời và mặt trăng để quan sát sự vận hành của các vì sao, sắp xếp thứ tự bốn mùa, gọi là lịch pháp.”
Sách Quản Tử cũng nhấn mạnh:
“Lập Ngũ Hành để xác định thời tiết, lập Ngũ Quan để xác định vị trí của con người.”
Thậm chí, ngay cả sử gia Tư Mã Thiên cũng đã viết trong Sử Ký:
“Hoàng Đế khảo sát thiên văn, lập ra Ngũ Hành để điều chỉnh lịch pháp.”
Những bằng chứng này cho thấy, ban đầu, Ngũ Hành không phải là năm yếu tố vật chất, mà là một hệ thống lịch pháp dựa trên sự vận động của thiên thể và sự thay đổi của khí hậu.
Sự Biến Đổi của Thuyết Ngũ Hành Qua Các Thời Kỳ
Từ thời Hán, quan niệm “Ngũ Hành = Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ” trở nên phổ biến, nhưng các học giả thời đó vẫn nhận thức được rằng Ngũ Hành mang ý nghĩa thiên văn:
- Sách Thuyết Danh: “Ngũ Hành là năm loại khí, mỗi phương đều có sự vận hành riêng.”
- Bạch Hổ Thông: “Chữ ‘Hành’ mang ý nghĩa thiên khí vận động.”
- Hán Thư: “Ngũ Hành là biểu hiện của hình khí Ngũ Thường.”
Sự chuyển đổi từ hệ thống lịch pháp sang thuyết vật chất của Ngũ Hành có liên quan đến quá trình phát triển tư tưởng triết học, đặc biệt là thuyết Ngũ Đức của Tề Hằng và học thuyết Thiên Nhân Cảm Ứng của Đổng Trọng Thư.
Thuyết Âm Dương Ngũ Hành ban đầu là một hệ thống thiên văn và lịch pháp, dùng để lý giải sự vận động của vũ trụ và khí hậu theo chu kỳ thời gian. Tuy nhiên, theo thời gian, Ngũ Hành dần bị hiểu sai thành năm yếu tố vật chất, dẫn đến sự biến đổi hoàn toàn trong cách tiếp cận học thuyết này. Việc hiểu đúng bản chất nguyên thủy của Ngũ Hành không chỉ giúp chúng ta có cái nhìn chính xác hơn về lịch sử tư tưởng Trung Hoa, mà còn mở ra nhiều hướng nghiên cứu mới về cách người xưa quan sát và lý giải thiên nhiên. Ngũ Hành không chỉ là một học thuyết triết học, mà còn là một thành tựu khoa học thiên văn cổ đại vĩ đại của Trung Quốc.
Nguồn: 林桂榛，男，2012年6月于武汉大学获博士学位